جادو و آيين هاى جادويى در مذهب:
مراسم زيارت در ايران

نوشته ى دکترعباس احمدى
 Abbas.Ahmadi@Mailcity.com
 

خلاصه

 مراسم زيارت در ايران بر اساس جادوي سرايتي استوار است. جادوي سرايتي در مراسم زيارت بر سه نوع است: در نوع اول، جادوگر مي کوشد که از راه تماس مستقيم با ضريح مقدس، خاصيت برکت زاي آن را ، از راه تماس، به خود منتقل کند. در نوع دوم، جادوگر مي کوشد که از راه طواف به گرد ضريح مقدس، خاصيت برکت زاي آن را ، از طريق نيروي گريز از مرکز ، به خود منتقل کند. در نوع سوم، جادوگر مي کوشد که از راه نوشيدن آب مقدس ، خاصيت برکت زاي آن را ، از راه دستگاه گوارش ، به خود منتقل کند.
***

1- زيارتگاه ها

يکي از ويژگي هاي مراسم زيارت در ايران، کثرت زيارتگاه ها ست. به عنوان مثال، تنها در شهر قم و اطراف آن ، حدود چهل و يک امامزاده ي رسمي وجود دارد. در بعضي از اين زيارتگاه ها، مانند امام زاده اسماعيل، بيش از يک نفر مدفون است. بزرگترين امامزاده ي قم، آستانه ي مقدس حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ دختر امام موسي بن جعفر ـ عليه السّلام ـ است که در مركز شهر قم قرار دارد. چهل امامزاده ي ديگر عبارتند از:

امام زاده اسماعيل - كه در دامنه كوه بيدقان در 18 كيلومتري قم واقع شده است. در اين بقعه، سه تن به اسامي شاهزاده اسماعيل و فرزندش حمزه ـ از اولاد علي بن جعفر عريض ـ و شاهزاده محمد ـ از اولاد امام كاظم ـ عليه السّلام ـ ـ مدفون‎اند.

امام زاده موسي مبرقع - اين امامزاده فرزند امام محمد تقي ـ عليه السّلام ـ جد سادات رضوي است. ايشان اولين كسي از سادات رضوي است كه در سال 256 هـ . ق در قم اقامت گزيده است. موسي مبرقع در 296 هـ . ق از دنيا رفت و در مكاني كه اكنون مزار اوست دفن شد و در كنارش يكي از فرزندانش به نام شاهزاده احمد فرزند محمد بن موسي مدفون گرديد.

امام زاده شاه حمزه - اين امام زاده از فرزندان موسي بن جعفر ـ عليه السّلام ـ و برادر امام رضا ـ عليه السّلام ـ است.

امام زاده علي بن جعفر - اين امامزاده مشهور به «دربهشت» مي‎باشد كه گنبد آن متعلق به اوايل قرن هشتم هـ .ق است كه در دوران قاجار ايوان و بيوتاتي بر آن اضافه گرديده است.

امام زاده سيد سربخش - اين امامزاده در خيابان آذر مقابل چهل اختران قرار گرفته و شخص مدفون در آن از نوادگان امام جعفر صادق ـ عليه السّلام ـ مي‎باشد. بر اساس نوشته گچ بري پاياني كتيبه، تاريخ احداث بنا، محرم الحرام 774 هـ .ق ثبت شده است.

امام زاده احمد بن اسحاق - اين بنا در ميدان كهنه قم يا ميدان زكريا بن آدم در جوار امامزاده شاه حمزه قرار گرفته و مدفون در آن، احمد بن اسحاق عسكري از نوادگان امام هفتم ـ عليه السّلام ـ است. حرم اصلي امامزاده از بناهاي باستاني قبل از صفويه است كه به دستور شاه طهماسب تعمير و تزئين شده است.

امام زاده ابو العباس احمد - اين آرامگاه در مجاورت امامزاده دربهشت قم واقع شده است و از آثار قرن هشتم هجري است و درباره شخصيت مدفون در آن نقل شده كه از سادات حسني سجادي بوده و جدش، ابوالفضل حسين، از صحابه امام عسكري ـ عليه السّلام ـ است.

امام زاده باوره - اين آرامگاه در مزرعه باوره، در 6 كيلومتري روستاي فردو از توابع قهستان واقع شده است. در اين آرامگاه دو امامزاده به نام‎هاي شاهزاده محمد و حسين، حليمه خاتون و زينب خاتون از احفاد امام موسي كاظم ـ عليه السّلام ـ مدفون‎اند.

امام زاده حليمه خاتون - اين آرامگاه در روستاي لنجرود و در 12 كيلومتري جنوب شهر قم واقع شده است. امامزاده مدفون در اين بقعه را از احفاد امام كاظم ـ عليه السّلام ـ ذكر كرده‎اند.

امام زاده سكينه خاتون - در 30 كيلومتري شرق قم و نزديك روستاي زالون آباد، آرامگاه سيده سكينه خاتون از احفاد امام كاظم ـ عليه السّلام ـ واقع شده است. كه از آثار قبل از صفوي يا دورة آغازين صفوي مي‎باشد.

امام زاده سلطان محمود - اين امامزاده در جهت شمال غربي روستاي صرم درجنوب قم واقع شده و مدفون در آن سه تن به اسامي سلطان محمود، شاهزاده سليمان از احفاد امام سجاد ـ عليه السّلام ـ و يك زن به نام ستي زينب از احفاد امام كاظم ـ عليه السّلام ـ است.

امام زاده سليمان - اين آرامگاه در 26 كيلومتري جنوب شرقي قم واقع شده است. به نظر مي‎رسد بناي اوليه امامزاده به دورة ايلخاني مربوط باشد. امامزاده مدفون از سادات حسيني سجادي است.

امام زاده شاه ابراهيم - اين بنا در 24 كيلومتري قم واقع شده و بناي كنوني آن مزاري از دوره صفويه است.

امام زاه شاهزاده ابو احمد - اين بنا در بيرون دروازة ري در شمال شرقي قم واقع شده و مدفون آن ابواحمد محمد بن حنفيه از احفاد علي ـ عليه السّلام ـ است. اين بنا از آثار بسيار قديمي شهر قم است كه در سال 932 هـ .ق تجديد بنا شده است.

امام زاده شاهزاده احمد و علي حارث - اين بنا در شرق شهر قم ـ در خاكفرج ـ واقع شده كه در آن دوقبر مشهود است كه بر روي يكي از آن‎ها لوحي قرار دارد و به نام حارث ثبت شده بود و اينك در موزه ملي نگهداري مي‎شود و به قرن هفتم هجري تعلق دارد.

امام زاده شاهزاده جعفر غريب - اين آرامگاه در 6 كيلومتري شهر قم واقع شده و مدفون در آن يكي از نوادگان امام كاظم ـ عليه السّلام ـ مي‎باشد.

و امامزاده‎هاي ديگر مانند: شاهزاده جعفر از فرزندان امام كاظم ـ عليه السّلام ـ ، امامزاده زكريا، امامزاده سيد علي، امامزاده طاهر در 30 كيلومتري شمال غربي قم، امامزاده عباس از اولاد امام موسي كاظم ـ عليه السّلام ـ ، امامزاده عباس، هفت امامزاده، كه مدفن هفت امامزاده به نام‎هاي عباس، ابراهيم، صالح، فيروز، حسن، جعفر،‌ابوالقاسم اسماعيل، از احفاد امام كاظم ـ عليه السّلام ـ اند. امامزاده محسن، امامزاده صفورا از اولاد علي ـ عليه السّلام ـ ، امامزاده عبدالله از نوادگان امام سجاد ـ عليه السّلام ـ ، امامزاده فاضل، امامزاده معصومه و... در قم و اطراف آن مدفون هستند. كه جمعاً به 41 امامزاده مي‎رسد. (ماخذ شماره ي 1)

اين ليست بالا بلند از امامزاده هاي قم را در آغاز اين مقاله آوردم تا نشان بدهم که زيارتگاه ها و به تبع آن، مراسم زيارت، تا چه اندازه در فرهنگ عوام اهميت دارد. پس از مطالعه ي اين ليست طولاني، سه سوال در ذهن نقش مي بندد:
- اين همه زيارتگاه به چه درد مي خورد؟
- مردم عوام چرا به اين زيارتگاه ها مي روند؟
- کارکرد و فونکسيون مراسم زيارت، از نظر مردم شناسي، چيست؟
***

2 - تماس مستقيم با جسم مقدس

براى پاسخ به اين پرسش ها، از عصر علم به عصر مذهب، و از عصر مذهب به عصر جادو مي رويم. بنا بر پژوهش هاي پرفسور جيمزفريزر James G. Frazer در کتاب شاخسار زرين The Golden Bough "پرستش درختان و درخت پرستي نقش مهمي در تاريخچه ي مذهبي نژاد آريا بازي کرده است... زيراآنها مشاهده مي کردند که درختان هرساله بارور مي شوند و ميوه مي دهند. بهمين علت، معتقد بودند كه روح بارورى و بركت در تنه ي درختان زندگى مى كند و درخت را مقدس مي داشتند... اولين زيارت گاه هاي آرياييان ، درخت بوده است. " (ماخذ شماره ي 8، صفحه هاي 82 و 84 و 86).

الف: زيارت چنار

نمونه ي زنده ي درخت پرستي در عصرحاضر در ايران، زيارت چنار مقدس روستاي‌ زرآباد قزوين است که ماجراي آن را به نقل از خبرگزاري رسمي ايرنا، در اين جا مي آوريم:

"بقعه ي مطهر حضرت علي‌ اصغر، فرزند بلا فصل امام موسي‌ كاظم (عليه السّلام )، و درخت چنار مقدس روستاي‌ "زرآباد"، همه ساله ميزبان خيل عظيمي‌ از زائران و مشتاقاني‌ است كه، براي‌ زيارت و عزاداري‌، گردهم مي‌آيند.

طبق يك سنت ديرين، هر ساله مردم روستاي‌ زرآباد و هزاران زائر در قالب دسته هاي‌ عزاداري‌، شب عاشورا گرداگرد درخت چنار خونباري‌، كه در صحن اين امامزاده روييده، حلقه زده و ضمن عزاداري‌ و سينه زني‌ دراولين دقايق صبحگاه عاشورا شاهد چكيدن مايعي‌ سرخ فام از شاخسار اين درخت مي‌شوند.

به اعتقاد اهالي‌ اين روستاو طبق روايات منقول، درخت كهنسال و مقدس زرآباد در روز عاشوراي‌ سال۶۱ هجري‌ كه شهادت حضرت امام حسين (عليه السّلام ) بوقوع پيوست و خون مقدس حضرتش دشت كربلا را گلگون كرد، ميزبان يكي‌ از مرغاني‌ بود كه از سوي‌ خداوند مامور شده بودند تا با آغشته كردن خود به خون سيدالشهدا پيام سرخ شهداي‌ كربلا را به سراسر جهان برسانند." (2)

[Fig1.jpg]
تصوير 1- زايران چنار قزوين، دستمال خود را به درخت مي مالند.

در تصوير شماره ي 1، عده اي گرد يک درخت چنار جمع شده اند و سعي مي کنند تا دستمال سفيدي را که در دست دارند به درخت بمالند و مقداري از شيره ي مقدس درخت را به خود منتقل کنند. با دقت در مراسم دستمال مالي، ميتوان به مکانيسم و به معناي اصلي مراسم زيارت در ايران پي برد.

در مراسم دستمال مالي، زاير مي خواهد مقداري از شيره ي تبرک زا را از چنار به دستمال منتقل کند. شيره ي درخت، خاصيت تبرک زاي خود را از خوني گرفته است که پرنده اي از دشت کربلا به آن درخت آورده است. خون دشت کربلا، خاصيت تبرک زاي خود را از حضرت امام حسين (عليه السّلام) گرفته است. حضرت امام حسين (عليه السّلام) ، خاصيت تبرک زاي خود را از ارتباط با عالم قدسي و ار ارتباط با خداوند، کسب کرده است. بنابراين در مراسم زيارت چنار در روستاي قزوين، زاير مي خواهد، خاصيت برکت زاي خداوند را، از راه تماس و سرايت، به خود منتقل کند.

اين، در اصل يک نوع جادوي سرايتي ست که در عصر جادو در بين وحشيان رواج داشته است. در جادوي سرايتي، جادوگر مي کوشد که از راه تماس مستقيم با يک جسم مقدس، مقداري از خاصيت باروري و برکت را ، از راه تماس و سرايت، از آن جسم به خود منتقل کند.پرفسور جيمز فريزر اين نوع جادو را "کان طي جيوس مجيک" Contagious Magic مي نامد که در لغت به معناي جادوي مسري ويا "جادوي سرايتي" است. (ماخذ شماره ي 8، صفحه هاي 37 تا 45). بخش اعظم سنت هاي زيارتي در ايران، براين مکانيسم جادويي، يعني بر اساس جادوي سرايتي، استوار است.

جادوي سرايتي، مانند علم، بر مشاهده استوار است. جادوگر مشاهده مي کند که مثلا با تماس با يک جسم خوش بو، مانند گل، مي تواند بوي خوش آن گل را از راه تماس و سرايت به خود منتقل کند. او اين موضوع را به همه ي امور تعميم مي دهد و فکر مي کند که مي تواند با ماليدن دستمال به درخت چنار نيز، نيروي برکت زاي آن را، از راه تماس مستقيم، به خود منتقل کند.

ب – زيارت ضريح

در ايران، علاوه بر درخت ، شخص زيارت كننده، با دست ماليدن به ضريح مقدس، نيز مى كوشد تا نيروى بارورکننده و بركت زاي آن را ، از راه تماس مستقيم، از مفرغ و نقره و آهن، به خود منتقل نمايد. گاهى نيز شال سبز رنگى را به ضريح مى مالند تا آن را متبرك نمايند. در اين جا، شال سبز رنگ در حکم همان دستمال سفيدي ست که در روستاي زرآباد به درخت چنار مي مالند، با اين تفاوت که در اين جا، ضريح سيمين جاي چنار چوبين را گرفته است. . زاير مي خواهد مقداري از خاصيت تبرک زاي ضريح سيمين را از نقره ي سفيد رنگ به شال سبز رنگ منتقل کند. ضريح سيمين، خاصيت تبرک زاي خود را از امامزاده اي گرفته است که در آن جا مدفون است. آن امامزاده نيز، خاصيت تبرک زاي خود را از ارتباط با عالم قدسي و از ارتباط با خداوند، کسب کرده است. بنابراين در مراسم زيارت ضريح سيمين نيز، مانند زيارت چنار چوبين، زاير مي خواهد، خاصيت برکت زاي خداوند را، از راه تماس و سرايت، به خود منتقل کند. بين زاير و خدا، زنجيره اي از حلقه هاي به هم پيوسته وجود دارد. در يک سر اين زنجيره ي مقدس، خداوند و در سر ديگر آن، زاير، قرار گرفته است. هرچه طول اين زنجيره ي جادويي کوتاه تر باشد، آن زيارت مهم تر و مورد علاقه ي بيشتر است.

در مورد زيارت امامزاده، اين زنجيره ي جادويي به شرح زير است:
خدا – امام – امامزاده - قبر – ضريح – زاير

در مورد زيارت امام، اين زنجيره ي جادويي، يک حلقه کوتاه تر است و به شرح زير است:
خدا – امام – قبر – ضريح – زاير

در مورد زيارت حج، اين زنجيره ي جادويي، کوتاه ترين است و به همين علت ، مهم ترين نوع زيارت به شمار مي رود:
خدا – سنگ سياه– زاير

كلمه ى متبرك در لغت يعنى چيزى كه نيروى بركت به آن منتقل شده باشد. استفاده از كلمه ى “متبرك”، به طور غير مستقم، مكانيسم اصلی جادوى سرايتى را فاش مى كند. زيرا در جادوى سرايتى، نيروى بركت از راه تماس از جسمى به جسم ديگر منتقل مى شود و آن جسم به اصطلاح “متبرك” مى شود. هردوى اين اعمال در آيين ايرانيان، يعنى هم دست ماليدن به درخت و هم دست ماليدن به ضريح، در اصل، نوعى جادوى سرايتى است كه از عصر جادو به يادگار مانده است.

[Fig2.jpg]
 تصوير 2 – زايران ايراني، به تقليد از جادوگران عصر جادو، مى كوشند با دست ماليدن به ضريح مقدس، نيروى بارورى و بركت را، از راه تماس، از ضريح مقدس به خود منتقل نمايند.
***

3 - خاصيت برکت زاي ضريح مقدس

عوام معتقدند که ضريح امامان و امامزادگان، خاصيت برکت زايي دارد. براي آن که ادعاي خود را مستند کنيم، به مشهد و به سايت رسمي آستان قدس رضوي مي رويم . در اين سايت، صفحه اي به نام "کرامات رضوي" وجود دارد که در آن داستان هايي از نيروي شفا دهنده ي ضريح امام رضا (عليه السلام) نقل شده است. يکي از اين داستان ها مربوط به زن جواني به نام كلثوم رضائي است که غده ي سرطاني سينه ي او ، نه با جراحي و راديو تراپي و کيموتراپي، بلکه توسط نيروي شفادهنده ي ضريح امام رضا (ع) معالجه شده است. عين داستان، به نقل از سايت رسمي آستان قدس رضوي، به شرح زير است:

"کرامات رضوي: ضريح مقدس
شفا يافته: كلثوم رضائي 22 ساله
ساكن- بهشهر
تاريخ شفا: مقارن ساعت 24 نيمه شب اول خرداد 1372
نوع بيماري: غده اي بدخيم و سرطاني درون سينه

كلثوم... ساكن بهشهر بود و بيش از 22 بهار از عمرش نمي گذشت... او تا ديروز سالم بود، اما امروز... بي تأمل به اين سو آن سوي اتاق مي رفت، تاب و قرار از او سلب شده بود و اماني برايش نمانده بود... بعد از ظهر آن روز به آقاي دكتر اسدالله پور مراجعه كرد. دكتر دستور راديولوژي و آزمايشاتي از سينه ي سمت چپ او داد.
انگار غده اي درون سينه تشكيل شده بود. غده اي بدخيم و سرطاني. مدتي به همين منوال تحت درمان قرار گرفت.از آن روز دهشتناك ماهها مي گذشت و هر روز غده بزرگ تر و دردناك تر مي شد... ديگر براي همه محرز شده بود كه غده، غده ي سرطاني و علاج ناپذير است...

درگير ودار ماهها وسالها سرگرداني و تحمل درد و مرض، هواي زيارت امام رضا(ع) در دلش وصف ناپذير پديد آورد... كلثوم موضوع را با مادرش در ميان گذاشت و آنها تصميم گرفتند سفري به مشهد بيايند تا شايد امام هشتم (ع) ياري شان نمايند.

كلثوم به همراه مادر و خواهرش و با بدرقه پدر دردمندش به سوي مشهد در روز 29 ارديبهشت 1372 حركت كردند، و در روز اول خرداد ماه 1372 به مشهد رسيدند...كلثوم پس از رفع خستگي، همان روز به حرم مطهر مشرف مي شود... در مجوز شماره 387 دفتر نگهباني صحن مطهر انقلاب آمده است:

خواهر كلثوم رضائي كه از ناحيه ي سينه ي سمت چپ دچاربيماري مي باشد حسب تقاضاي خودش مجاز است روزهاي 1 و 2/3/1372 از ساعت 18 الي7 روز صبح روز بعد در پشت پنجره ي فولاد جهت گرفتن شفا متوسل به باب الحوائج حضرت علي بن موسي الرضا (ع) گردد.

در نامه بخش تسهيلات زائرين به رياست رفاه درج شده است:

در ساعت 10 صبح روز 2/3/1372 خواهر كلثوم رضايي 22 ساله ساكن بهشهر به همراه بستگانش به دفتر شفا يافتگان مراجعه كردند و اظهار داشت كه مورد عنايت آقا امام رضا (ع) قرار گرفته و شفا يافته است و اثري از غده اي كه در سمت چپ سينه داشته است نيست.

وقتي كه از كلثوم سؤال كرديم چطور شد كه شفا يافتي؟ گفت:

روز اول كه براي شفا گرفتن در كنار پنجره فولاد به آقا امام رضا (ع) متوسل شدم ... ناگهان متوجه شدم دردي ديگر در سينه ام احساس نمي شود. با خوشحالي و تعجب دستانم را به طرف سينه ام بردم ديگر دردي وجود نداشت و غده اي هم لمس نمي شد. " (3)

اين داستان نشان مي دهد که زيربناي مراسم زيارت در فرهنگ عوام، نوعي اعتقاد جادويي به خاصيت شفابخشي و برکت زايي ضريح امامان و امام زادگان است. ضريح مقدس، خاصيت شفابخشي خود را از امامي که در آن جا مدفون است گرفته است. امام نيز خاصيت شفابخشي خود را از راه ارتباط با خداوند کسب کرده است.

***

4 - طواف به گرد جسم مقدس

 در ايران، عوام در هنگام زيارت معابد مقدس، اگر بتوانند، خود را به ضريح مقدس نزديك نموده و سر و روى خود را به آن مى مالند و آن را مى بوسند. اما علاوه بر اين تماس مستقيم، زايران چند بار نيز به دور ضريح مقدس مى گردند. طواف به گرد ضريح مقدس، يكى از جنبه هاى مهم مراسم زيارت مى باشد. اين موضوع به حدى مهم است كه اگر كسى نتواند به دور ضريح، بچرخد، زيارت خود را ناقص مى داند. در اين جا دو پرسش پيش مي آيد:

- زيارت كردن چه ربطى به چرخيدن دور ضريح دارد؟ - زايراز چرخيدن به گرد ضريح مقدس، چه چيزي عايدش مي شود؟

براى پاسخ به اين پرسش، به سراغ پرفسور فريزرو مبحث "جادوي سرايتي" او مي رويم. پرفسور فريزر در مجموعه ي عظيم و دوازده جلدي "شاخسار زرين" مثال هاي فراواني از جادوي سرايتي نقل کرده است. اما، در همه ي اين مثال ها، تماس بين دو جسم از نوع تماس مستقيم است و ايشان اشاره اي به مراسمي که بين زاير و ضريح، تماس مستقيم وجود ندارد، نکرده است. در اين جا ما مجبوريم که مفهوم "جادوي سرايتي" را کمي توسعه بدهيم تا بتوانيم آن را در مواردي که زاير با ضريح، فاصله دارد، نيز به کار ببريم.

در علم فيزيک، اگر ذره هايي را در حول يک محور بچرخانيم، مقداري از آن ذره ها که در مرکز قرار دارند، توسط نيروي گريز از مرکز، از مرکز جدا مي شوند و به سوي محيط دايره انتقال مي يابند. همين مکانيسم را مي توانيم در مورد مراسم طواف به گرد ضريح نيز، به کار ببريم. زاير با چرخيدن به گرد ضريح مي خواهد، نيروى بارورى و بركت را، نه از راه تماس مستقيم، بلکه ازطريق نيروى گريز از مركز، از ضريج به خود منتقل کند. من، اين نوع خاص از جادوي سرايتي را به نام "جادوي سرايتي گريز از مرکز" يا
Centrifugal Contagious Magic نام گذاري کرده ام.

گاهي فاصله ي بين زاير و ضريح ممکن است از چند سانتي متر و چند متر بگذرد و به چند هزار کيلومتربرسد. به عنوان مثال، در سايت رسمي "زيارت از راه دور"، زايران مي توانند از فاصله ي چندهزار کيلومتري، به گرد مرقد مطهرامام رضا (عليه السلام)، طواف کنند. من، اين نوع خاص از جادوي سرايتي را به نام "جادوي سرايتي از راه دور" يا Long Distance Contagious Magic نام گذاري کرده ام. به عنوان مثال، شما مي توانيد در خانه تان در آمريکا بنشنيد و از راه دور با مراجعه به سايت دبليودبليو دبليو آق رضوي، مرقد مطهرامام رضا (عليه السلام) را زيارت کنيد:
http://www.aqrazavi.org/vrml/v001.htm

<Fig3.JPG>
تصوير 3 - دايره ى جادويى زيارت:" ضريح مقدس" در مركز دايره و" زاير" در محيط آن قرار دارد.
در بيشتر مراسم زيارت در ايران، يك دايره ى جادويى مشاهده مى شود. ضريح مقدس در مركز اين دايره و شخص زيارت كنند، در محيط آن قرار دارد. زاير، در محيط دايره، به دور آن ضريح مقدس، مى چرخد. و، به طور ناخود آگاه، معتقد است كه مى تواند با اين عمل ، نيروى بارورى و بركت را، از راه نيروى گريز از مركز و از راه جادوى سرايتى، ازآن ضريح مقدس به خود منتقل كند.

خانه ي کعبه، بزرگ ترين زيارتگاه مسلمانان جهان، دقيقا، بر اساس اين دايره ي جادويي زيارت، ساخته شده است. "حجرالاسود" در مركز دايره و"حاجيان،در دايره هاي متحد المرکز، " در محيط آن قرار دارند.

حاجيان به گرد "حجرالاسود"، مي چرخند تا نيروي باروري و برکت را، از طريق نيروي گريز از مرکز، از سنگ به آدم منتقل کنند. "حجرالاسود" نيروي بارورکننده ي خود را از راه مجاورت با خانه ي کعبه به دست آورده است. خانه ي کعبه نيز نيروي برکت زاي خود را از راه مجاورت با ذات اقدس الهي که در آن جا خانه کرده است تحصيل نموده است.

[Fig4.JPG]
تصوير4 - زيارتگاه کعبه در مکه ي معظمه: ضريح مقدس در مرکز دايره و زايران بر گرد آن حلقه زده اند.

در زيارت حج، اگر زايربه گرد سنگ مقدس نگردد حج اش باطل است. براي آن که گفته ي خود را مستند کنيم، قسمتي از احکام طواف را از سايت رسمي امور حج و زيارت صدا و سيماي حکومت اسلامي ايران، نقل مي کنيم:

"دوم از اعمال عمره تمتع طواف است پس از اينكه انسان وارد مكه شد واجب است با همان لباس احرام هفت مرتبه دور خانه كعبه بگردد و اين عمل را طواف گويند و بايد دانسته شود كه طواف از اركان عمره است و كسي كه آن را عمداً ترك كند تا وقتي كه وقت آن بگذرد عمره او باطل است چه عالم به مسئله باشد چه نباشد و وقت طواف وقتي است كه اگر بخواهد آنرا با بقيه اعمال عمره بجا آورد بوقوف بعرفات نمي رسد." (4)

البته زاير بايد شرايط ديگري هم ضمن طواف رعايت کند که مهم ترين آن ها خودداري از جماع و استمنا است. براي ان که گفته ي خود را مستند کنيم، قسمتي از فتواي سيدعلي خامنه اي در باره ي استمنا و جماع را از سايت رسمي بيت رهبري ، نقل مي کنيم:
:
" آميزش جنسى در حال احرام و دست بازى كردن، بوسيدن و نگاه همراه شهوت و هرگونه لذت و تمتع شهوانى مرد از زن و زن از مرد بر مرد و زن حرام است.
مسأله114 ـ اگر كسى در حال احرام حج از روى علم و عمد آميزش جنسى كند، در صورتى كه بعد از وقوف به مشعرالحرام و قبل از طواف نساء باشد، حج او باطل نمى شود و بايد كفاره بدهد.
مسأله115 ـ اگر مرد با همسر خود شوخى و دست بازى كند و منى از او بيرون بيايد، بايد يك شتر كفاره بدهد.
مسأله116 ـ اگر مردى زن خود را از روى شهوت ببوسد كفاره آن يك شتر است و اگر بدون شهوت ببوسد كفاره آن يك گوسفند است.
مسأله117 ـ بوسيدن مادر و دختر و ديگر محارم ظاهراً حرام نيست و كفاره ندارد.

استمنا حرام است چه با دست باشد و چه با غير آن.
مسأله118 ـ هرگاه محرم سهواً يا بر اثر جهل به حكم استمنا كند و از او منى خارج شود، واجب است استغفار كند و كفاره بر او واجب نيست. ولى اگر از روى علم و عمد استمنا كند و از او منى خارج شود، كفاره آن يك شتر است و در صورت عجز بايد يك گوسفند كفاره بدهد.
مسأله119 ـ اگر در حال احرام قبل از وقوف در مزدلفه (مشعرالحرام) استمنا كند و منى از او بيرون بيايد، واجب است علاوه بر دادن كفاره اى كه در مسأله قبل بيان شد، حج خود را تمام كند و دوباره در سال بعد آن را اعاده نمايد. و در صورتى كه به وسيله همسرش استمنا كند، بنابر احتياط واجب حكم همين است." (5)

سوال اين است که چرا در هنگام زيارت، خروج مني چه از راه استمنا و چه از راه جماع ، حرام است؟ خروج مني چه ربطي به زيارت دارد؟ در پاسخ به اين پرسش بايد گفت که در فرهنگ عوام، آب مني نيز مانند آب باران، خاصيت برکت زايي دارد، زيرا مي تواند باعث توليد فرزند شود. زاير هنگام طواف مي کوشد با چرخيدن به دور سنگ مقدس، نيروي برکت زاي آن را به خود منتقل کند. چنين کسي نمي تواند در همان حال، نيروي برکت زاي خود را از راه خروج مني، از دست بدهد. زاير از يک طرف، از راه نيروي گريز از مرکز، در حال گرفتن نيروي برکت زا ست و نمي تواند در همان حال، با استمنا يا جماع، نيروي برکت زاي خود را از دست بدهد.

ممنوع بودن جماع، پس از پايان زيارت، پايان مي يابد و مستحب است که زايرپس از بازگشت از سفر زيارتي با عيال خود جماع کند. در اين جماع مستحب، زاير مقداري از نيروي برکت زاي ضريح مقدس را از راه مني به زهدان عيال خود منتقل کند. نوزادي که از اين همبستري مقدس زاده مي شود، در فرهنگ عوام، بسيار خواستني و مورد علاقه است، زيرا نطفه ي او با بارقه اي از جلال کبريايي بسته شده است.
***

در ايران، معماري آرامگاه برخي از شاعران ايراني، مانند حافظ، نيز از اين قانون جهان شمول پيروي مي کند. عوام در هنگام زيارت حافظ، چند بار به گرد قبر او مي چرخند تا نيروي برکت زا را از سنگ گور به خود منتقل کنند. سدگ گور، نيروي برکت زاي خود را از پيکرحافظ که در آن جا مدفون است، مي گيرد. حافظ نيز به خاطر ارتباط با عالم غيب و "لسان الغيب" بودن، نيروي برکت زاي خود را از عالم غيب، تحصيل مي کند.

[Fig5.JPG]
تصوير5 - آرامگاه حافظيه در شيراز: قبرمقدس حافظ در مرکز دايره و زايران بر گرد آن حلقه زده اند.

***
5 - خوردن جسم مقدس علاوه بر تماس مستقم با جسم مقدس، مانند دستمال ماليدن به چنار مقدس در روستاي زرآباد، و علاوه بر طواف کردن به گرد جسم مقدس، مانند طواف زايران به گرد ضريح امام رضا، يکي ديگراز راه هاي انتقال نيروي باروري و برکت، خوردن جسم برکت زا است. اين نيز نوعي جادوي سرايتي است، با اين تفاوت که در اين جا، به جاي دست در مراسم دستمال مالي و يا به جاي پا در مراسم طواف، از دهان و دستگاه گوارش براي انتقال نيروي برکت زا استفاده مي شود. پرفسور فريزر در کتاب شاخسار زرين، صفخه هاي 498 تا 520، در مبحت مربوط به خدا خواري، مکانيسم اين عمل جادويي را به خوبي تشريح کرده است و علاقمندان براي توضيح بيشتر مي توانند به اين کتاب مراجعه کنند.

يکي از مهم ترين چاه هاي مقدس در فرهنگ عوام، چاه زمزم است. چاه زمزم با نامهاى: «چاه اسماعيل‏»، «حفيرة عبد المطلب‏»، «شفاء سقم‏»، «عافيه‏»، «ميمونه‏»، «طعم‏»،«بركه‏»، «بره‏» و... شناخته مى‏شود.عربها براى اين چاه تقدس بسيار قائل اند وهمه مسلمانان به متبرك بودن آن باور دارند.اكنون دولت‏سعودى نيز ظرفهايى از آب زمزم را به عنوان هديه در اختيار حجاج قرار مى‏دهد. کساني که آب زمزم را مي نوشند، مي خواهند، نيروي باروري و برکت را از آب زمزم به خود انتقال دهند. آب رمزم، نيروي بارورکننده ي خود را از راه مجاورت با خانه ي کعبه به دست آورده است. خانه ي کعبه نيز نيروي برکت زاي خود را از راه مجاورت با ذات اقدس الهي که در آن جا خانه کرده است تحصيل نموده است.

در يک سر اين زنجيره ي جادويي، خداوند و در سر ديگر آن، آدمي قرار دارد که مي خواهد با نوشيدن يک ليوان آب زمزم، نيروي برکت زاي خداوند را از راه دهان و از طريق جادوي سرايتي، به خود منتقل کند.

از آب زمزم در مراسم "تشت برداري" نيز استفاده مي شود. "تشت برداري"، نوعي مراسم مذهبي زنانه است که در ماه محرم در بسياري از نقاط ايران توسط زنان برگزاز مي شود.

[FIG6.JPG]
تصوير 6 – تشت آب در مراسم تشت برداري در محله ي نازي آباد تهران.

در مورد مراسم تشت برداري، به عنوان نمونه، خانم غفاري يكي از بانوان محله ي نازي آباد تهران به خبرنگار همشهري مي گويد:

" آب تشت را صاف و با گلا ب و آب زمزم مخلوط مي كنيم و در ليوان ها مي ريزيم و براي تبرك به عزاداران مي دهيم. الا ن بيست و پنج سال است كه ما اين مراسم را در ايام محرم برگزار مي كنيم و روز دهم تشت ها را بر مي داريم."(6)

در اين مراسم زنانه، عزاداران آب تشت را که با آب زمزم مخلوط شده است مي نوشند تا نيروي بارورکننده ي آب تشت را به خود منتقل کنند. آب تشت، نيروي برکت زاي خود را ار آب زمزم گرفته است. آب زمزم، نيروي بارورکننده ي خود را از راه مجاورت با خانه ي کعبه به دست آورده است. خانه ي کعبه نيروي برکت زاي خود را از راه مجاورت با ذات اقدس الهي که در آن جا خانه کرده است تحصيل نموده است. در يک سر اين زنجيره ي جادويي، خداوند و در سر ديگر آن، آدمي قرار دارد که مي خواهد با نوشيدن يک ليوان آب، نيروي برکت زاي خداوند را از راه دهان و از طريق جادوي سرايتي، به خود منتقل کند. زنجيره ي جادوي در ماسم تشت برداري داراي هفت حلق] به شرح زير است:

خدا – سنگ سياه– چاه زمزم – آب زمزم – آب تشت – آب ليوان – دستگاه گوارش زاير

در يک سر اين زنجيره ي جادويي، خدا و در سر ديگرش زاير قرار دارد. از راه اين رنجيره ي مقدس است که مقداري از نيروي برکت زاي خداوند، از راه دهان و روده، وارد بدن زاير مي شود. اين منانيسم جادويي محدود و منحصر به ايرانيان نيست، بلکه يک قانون جهان شمول است و در سرتاسر کره ي زمين و در بين ملل و اقوام مختلف، به اشکال مختلف، ديده مي شود.

علاوه بر نوشيدن آب زمزم در مراسم تشت برداري، در ايران، عوام تفاله ى چاى روحانيون يا آب دهان آن را براى شفا يافتن از بيمارى ها مى خورند. اين نيز در اصل نوعى جادوى سرايتى است. مردم مى كوشند تا نيروى بارورى و بركت را، از راه خوردن تفاله ى چاى، به خود منتقل كنند. تفاله ي چاي، نيروي برکت زاي خود را از مرد روحاني گرفته است. مرد روحاني، نيروي برکت زاي خود را در اثر ارتباط با عالم غيب کسب کرده است. در يک سر اين زنجيره ي جادويي، خداوند و عالم غيب و در سر ديگر آن، آدمي قرار دارد که مي خواهد با خورده تفاله ي چاي مرد روحاني، نيروي برکت زاي خداوند را از راه دهان و از طريق جادوي سرايتي، به خود منتقل کند. اين نيز، مانند نوشيدن آب زمزم و خوردن گوشت قرباني، در اصل، نوعي خداخواري است که از عصر جادو به يادگار مانده است.
***

6 – قبر امام زمان

درمکانيسم مراسم زيارت، عوام ، نقش اصلي را دارند. نقش آخوندها، برخلاف تصور عموم، در اين ميان، يک نقش فرعي است. آخوندها، به عنوان سخنگويان عوام، وظيفه ي تئوريزه کردن اعتفادات عوام را به عهده دارند. ملا محمد باقر مجلسي در مجموعه ي بحارالانوار و سيد روح الله خميني در رساله ي تحريرالوسيله ، اعتقادات عوام را تئوريزه کرده اند. اين دو اثر، روي هم رفته، يک دايره المعارف کامل از فرهنگ مذهبي عوام از صفويه تا عصر حاضر، را تشکيل مي دهد که از نظر مردم شناسي فرهنگي و مطالعه ي آيين هاي جادويي، گنجينه اي بي همتا محسوب مي شود. مجلسي و خميني و سايرآخوندها، خار هاي مسمومي اند که در شوره زارفرهنگ مذهبي عوام روييده اند. باغبان اين باغ، کس ديگري ست. آخوندها در پس آينه، طوطي صفت، ايستاده اند و ان چه استاد ازل(=عوام) گفت بگو مي گويند. براي آن که نمونه اي از رابطه ي بين آخوند و عوام را به دست بدهيم، خبري ازسايت بازتاب را براي شما نقل مي کنيم:

"يکي از مراجع تقليد در قم نسبت به آلوده کردن مسجد جمکران به خرافات هشدار داد و خواستار خارج شدن اين مسجد از وضعيت فعلي شد. هفته نامه 19 دى قم در شماره 266 که امروز يکشنبه به چاپ رسيده از قول آيت‌الله «ناصر مکارم شيرازى» آورده است: اخيرا در محراب مسجد جمکران يک تشکيلات شيشه‌اى سبزرنگ و چراغ و... درست کرده‌اند که کم‌کم به صورت امامزاده‌اى درآمده است. وى اضافه کرده است: مردم براى بوسيدن اين شيشه صف مي‌کشند به شيشه‌ها دست مي‌کشند و به خودشان مي‌مالند، کساني هم هنگام دورشدن عقب عقب مي‌روند مثل کارى که در حرم امامان و امامزاده ها مي‌کنند. مکارم شيرازى يادآورشده است: بعضي ها هم فاتحه مي‌خوانند، عده‌اى تعظيم مي‌کنند، بعضي از عوام هم مي‌گويند اينجا قبر حضرت ولي عصر(عج) است." (7)

در اين خبر، يکي ار" آخوند"ها از اين که "عوام"، در مسجد جمکران براي حضرت ولي عصر(عج)، "قبر" درست کرده اند، اظهار نگراني کرده است. در اين ماجرا، عوام، در يک پارادکس عجيب، براي امامي که به اعتقاد آنان زنده است، قبر و گور و آرامگاه و ضريح درست کرده اند. در روايات مذهبي آمده است که حضرت ولي عصر(عج) پس از ظهور در مکه ي معظمه و پس از آن که با شمشير حق جوي خود، کاقران را به جزاي اعمالشان رساندند، به دست زن ريش داري شهيد خواهند شد، اما عوام ايراني، منتظر چنين واقه اي نمانده اند و پيشاييش براي امام زنده ي خود قبر درست کرده اند. علت اين موضوع از نظر آيين هاي جادويي، بسيار ساده است. زيرا در مرکز دايره ي جادويي زيارت، بايد ضريح مقدسي وجود داشته باشد تا زاير با طواف به گرد آن، مقداري از خاصيت برکت زاي آن را ، از راه جادوي سرايتِي، به خود منتقل کند. اين موضوع آن چنان اهميت دارد که اعتقاد به زنده بودن امام غايب نمي تواند مانع از تحقق آن شود. در اين ميان، وظيفه ي آخوندها، به عنوان سخنگويان عوام، اين است که اين موضوع را تئوريره کند. آيت الله ناصر مکارم شيرازي در اين ماجرا در اقليت قرار دارد و ساير آخوندها با او همصدا نخواهند شد . زيراهمان طور که مي بينيم، مدت ها پس از اعتراض او، قبر امام غايب همچنان بر سر جاي خود باقي مانده است و روز به روز بر مقام و منزلت آن در نزد عوام، افزوده شده است. تنها در سال گذشته ده ميليون نقر از قبر آقا امام زمان در جمکران زيارت کرده اند (ماخد شماره ي 10).

براي اين که به اهميت رقم ده ميليون زاير پي ببريد بايد آن را با رقم شانزده ميليون نفرکه تعداد کل دانش آموزان ايران است مقايسه کنيد. (ماخذ شماره ي 9). اگر تعداد زايران ساير زيارتگاه را هم به اين رقم ده ميليون نفر اضافه کنيم، تصوير وحشتناکي از وسعت و دامنه ي فرهنگ خرافاتي عوام در ايران معاصر به دست خواهد آمد. القابي مانند "ملت غيور"، و يا "امت شهيد پرور"، و يا "خلق قهرمان" ، ويا "مردم شريف"، ماهيت خشن و خونريز و خرافاتي عوام ايران را عوض نخواهد کرد. حتي پس از سرنگوني رژيم ولايت فقيه نيز، عوام ايراني، آخوند ها و آيين هاي خرافاتي خود را در شکل و شمايل ديگري، باز توليد خواهند کرد.
***

نتيجه گيرى مراسم زيارت در ايران بر اساس جادوي سرايتي استوار است. جادوي سرايتي در مراسم زيارت بر سه نوع است: در نوع اول، جادوگر مي کوشد که از راه تماس مستقيم با ضريح مقدس، خاصيت برکت زاي آن را ، از راه تماس، به خود منتقل کند. در نوع دوم، جادوگر مي کوشد که از راه طواف به گرد ضريح مقدس، خاصيت برکت زاي آن را ، از طريق نيروي گريز از مرکز ، به خود منتقل کند. در نوع سوم، جادوگر مي کوشد که از راه نوشيدن آب مقدس ، خاصيت برکت زاي آن را ، از راه دستگاه گوارش ، به خود منتقل کند.

***

منایع

ماخذ شماره ي 1 - آمار امامزاده ها از سايت انديشه ي قم:
http://www.andisheqom.com/htm/qom/20.htm

2- مراسم زيارت چنار مقدس از سايت بازتاب:
http://www.baztab.com/news/21933.php

3 – ماجراي شفايافتن کلثوم رضايي از سايت رسمي آستان قدس رضوي:
http://www.aqrazavi.org/k34.htm

4 – طواف و احکام آن از سايت رسمي امور حج و زيارت صدا و سيماي حکومت اسلامي ايران:
http://www.labbaik.ir/Html/ahkam/3.htm

5 – فتواي سيدعلي خامنه اي در باره ي استمنا و جماع از سايت رسمي بيت رهبري:
http://www.wilayah.ir/pr/library/manasek/files/page10.php

6 – مراسم تشت برداري از سايت روزنامه همشهري http://www.hamshahri.org/vijenam/Mahal/1384/Mahele16/840128/shafa.htm

7 – خبر مربوط به قبر حضرت ولي عصر(عج) از سايت بازتاب (03/14/2004)
http://www.baztab.com/index.asp?ID=14666&Subject=News

8 - The golden bough : a study in magic and religion / Sir James George Frazer ;
a new abridgement from the second and third editions ;
edited with an introduction by Robert Fraser.
Oxford ; New York : Oxford University Press, 1994

9 – گفتگو با دکتر محمدهمايون سپهر جامعه شناس عضو هيأت علمي دانشگاه آزاد واحد مرکز در سايت:
http://www.azmoon.net/azmoon/elmi.asp

10 – پايگاه جامع اطلاع رساني قم:
http://www.qomict.ir/main.asp?lang=1&q=gr&file={D8F279F2-7284-43BC-A340-FF070BD503FA}